PREDLOG ZAKONA O ZAŠTITNIKU GRAĐANA: Predviđeno unapređenje postupka za izbor Ombudsmana

Narodna skupština donela je Zakon o Zaštitniku građana ("Sl. glasnik RS", br. 79/2005 i 54/2007) 16. septembra 2005. godine, u vreme važenja Ustava Republike Srbije iz 1990. godine. Godinu dana kasnije, 8. novembra 2006. godine Narodna skupština je donela odluku o proglašenju Ustava Republike Srbije. U novom ustavnopravnom ambijentu i sistemu uređenja državne vlasti, Zaštitnik građana je svrstan među najviše organe državne vlasti. U članu 138. Ustava propisano je da je Zaštitnik građana nazavisan državni organ koji štiti prava građana i kontroliše rad organa državne uprave, organa nadležnog za pravnu zaštitu imovinskih prava i interesa Republike Srbije, kao i drugih organa i organizacija, preduzeća i ustanova kojima su poverena javna ovlašćenja. Zaštitnik građana nije ovlašćen da kontroliše rad Narodne skupštine, predsednika Republike, Vlade, Ustavnog suda, sudova i javnih tužilaštava. Zaštitnika građana bira i razrešava Narodna skupština, u skladu sa Ustavom i zakonom. Zaštitnik građana za svoj rad odgovara Narodnoj skupštini. Zaštitnik građana uživa imunitet kao narodni poslanik. O imunitetu Zaštitnika građana odlučuje Narodna skupština. O Zaštitniku građana donosi se zakon.

Nakon donošenja Zakona o Zaštitniku građana 2005. godine i ustavnog normiranja institucije Zaštitnika građana 2006. godine, Republika Srbija je Zakonom o izmenama i dopunama Zakona o Zaštitniku građana od 13. juna 2007. godine, sprovela izvesne, u manjem obimu i opsegu intervencije u zakonski tekst, pretežno usmerene na usklađivanje pojedinih zakonskih odredaba za novim Ustavom iz 2006. godine (skupštinska većina potrebna za izbor i razrešenje Zaštitnika građana, pravo predlaganja zakona iz svoje nadležnosti). Pored toga, u Zakon je unet i nov član 10a, koji je propisao da Zaštitnik građana i zamenik Zaštitnika građana ne mogu davati izjave političke prirode.

U redovnom godišnjem izveštaju za 2011. godinu, Zaštitnik građana je ukazao na potrebu unapređenja zakonskog okvira, da bi i u svim narednim redovnim godišnjim izveštajima, Zaštitnik građana ukazivao na potrebu izmena i dopuna zakona, iznoseći konkretne primedbe i predloge u pravcu unapređenja pravnog okvira.

Nakon desetogodišnje prakse i primene zakona, inicijalno uočene potrebe za zakonskom intervencijom u oblasti Zaštitnika građana, uz pojavu pojedinih novih pitanja, ostale su manje-više identične. Zaštitnik građana je u svojim godišnjim izveštajima iznosio konkretne primedbe i predloge radi unapređenja Zakona, kao što su: propisivanje uslova za obustavljanje postupka kontrole rada zakonitosti i pravilnosti povodom pritužbe; uspostavljanje posebnih mera zaštite podnosioca pritužbe; propisivanje dužnosti organa uprave da razmatra pritužbe i izveštava Zaštitnika građana o njima; razrađivanje i preciziranje razloga zbog kojih Zaštitnik građana ne pokreće postupak; propisivanja kaznenih odredbi za neizvršavanje obaveza propisanih ovim zakonom; ojačavanje nezavisnosti Zaštitnika građana u finansijskom smislu; bolje uređivanje odnosa i podela nadležnosti između ombudsmana autonomne pokrajine i jedinice lokalne samouprave i Zaštitnika građana; zaštita naziva i obeležja Zaštitnika građana čija neovlašćena primena (ponekad i zloupotreba) od strane različitih institucija, organizacija i pojedinaca, na različitim nivoima, stvara zabunu kod građana i drugih organa i organizacija, kao i kod sredstava javnog informisanja; propisivanje konkretnijih ovlašćenja Zaštitniku građana u zaštiti tzv. uzbunjivača: propisivanje efikasnog mehanizma za razmatranje pritužbi građana u svakom organu i organizaciji javne vlasti i izveštavanje Zaštitnika građana o radu tih mehanizama; uvođenje efikasnijeg postupka za donošenje opšteg akta o organizaciji i sistematizaciji poslova stručne službe Zaštitnika građana, sa ciljem stvaranja mogućnosti za veću organizacionu fleksibilnost ovog organa.

Pored Zaštitnika građana, na probleme u primeni i potrebu izmene Zakona, ukazivale su i pojedine organizacije civilnog društva, koje su u objavljenim istraživanjima i studijama iznosile identične ili slične primedbe i predloge za izmene i dopune Zakona o Zaštitniku građana.

U revidiranom Akcionom planu za pregovaračko Poglavlje 23, pod tačkom 3.2: “Položaj Zaštitnika građana, Pokrajinskog odmbudsmana i zaštitnika građana jedinica lokalne samouprave”, formulisano je sledeće prelazno merilo: Srbija dodatno dopunjuje Zakon o Zaštitniku građana u cilju osnaživanja nezavisnosti i u skladu sa međunarodnim standardima. Srbija osnažuje institucionalni kapacitet svoje strukture Zaštitnika građana, uključujući Nacionalni mehanizam za prevenciju torture. Srbija aktivno i kontinuirano pruža javnu podršku relevantnim nezavisnim institucijama za zaštitu ljudskih prava. Među utvrđenim aktivnostima u Akcionom planu za realizaciju definisanog prelaznog merila, u tački 3.2.1.3 predviđena je sledeća aktivnost: Izmena i dopuna Zakona o Zaštitniku građana u cilju jačanja nezavisnosti i unapređenja efikasnosti rada Zaštitnika građana, naročito u obavljanju poslova Nacionalnog mehanizma za prevenciju torture. Dalje, u revidiranom Akcionom planu za pregovaračko Poglavlje 24 iz jula 2020. godine, pod tačkom 6.2. Borba protiv organizovanog kriminala, utvrđena je sledeća aktivnost: “Imenovanje nacionalnog izvestioca za trgovinu ljudima u instituciji Zaštitnika građana”; a kao pokazatelj rezultata navodi se: “Usvojen zakon o Zaštitniku građana. Uspostavljeni kapaciteti Kancelarije Zaštitnika građana za nezavisno nadgledanje u borbi protiv trgovine ljudima, posebno sa fokusom na prava žrtava trgovine ljudima i zaštitu ljudskih prava”. Takođe, Akcionim planom za sprovođenje Strategije unapređenja položaja osoba sa invaliditetom u RS za period od 2020. do 2024. godine, u periodu 2021. do 2022. godine, pod tačkom 3.1.2.1 utvrđena je aktivnost: “Osnivanje i izgradnja nacionalnog nezavisnog mehanizma za praćenje sprovođenja Konvencije UN o pravima osoba sa invaliditetom pri Zaštitniku građana, u skladu sa članom 33. Konvencije”.

Evropska komisija je u više navrata u svojim godišnjim izveštajima o napretku Republike Srbije u postupku pristupanja Evropskoj uniji izražavala politički stav o potrebi izmena Zakona o Zaštitniku građana radi unapređena nezavisnosti i efikasnosti rada Zaštitnika građana.

Prilikom rada na utvrđivanju teksta potrebnih izmena i dopuna postojećeg zakona u cilju unapređenja okvira za funkcionisanje institucije Zaštitnika građana kao bitnog mehanizma za zaštitu prava građana, konstatovano je da obim potrebnih intervencija prevazilazi mogućnost da se, u smislu Jedinstvenih metodoloških pravila za izradu propisa (“Službeni glasnik RS”, broj 21/10), nalaže potrebu donošenja novog zakona, umesto izmena i dopuna postojećeg.

Najveći obim ključnih promena odnosi se na unapređenje odredbi o postupanju Zaštitnika građana u vršenju kontrole nad radom organa u skladu sa Ustavom utvrđenom nadležnošću, bilo po pritužbama građana, bilo na sopstvenu inicijativu. Ove odredbe su utvrđene u skladu sa predlozima Zaštitnika građana, čiji su predstavnici od početka bili zvanično uključeni u rad na izradi zakona čije se donošenje predlaže.

Osim toga, cilj Predloga zakona o Zaštitniku građana je da se unapredi postupak za izbor Zaštitnika građana i da se pitanja vezana za mandate Zaštitnika građana i njegovih zamenika usklade, pre svega, sa internacionalnim standardima. Predlaže se, takođe, da se u ovaj zakon unesu odredbe koje su, u skladu sa odgovarajućim konvencijama koje je ratifikovala Republika Srbija, predviđene ratifikacionim dokumentima, odnosno akcionim planovima, a tiču se obavljanja od strane Zaštitnika građana poslova Nacionalnog mehanizma za prevenciju torture, nacionalnog nezavisnog mehanizma za praćenje sprovođenja Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom i Nacionalnog izvestioca u oblasti trgovine ljudima.

Izvor: Iz Obrazloženja Predloga zakona, 13.10.2021.