U PRIPREMI NACRT ZAKONA O NEPOKRETNOM KULTURNOM NASLEĐU: Polazne osnove za izradu Nacrta zakona

Nacrtom zakona o nepokretnom kulturnom nasleđu, koji će izraditi Radna grupa za izradu Nacrta zakona o nepokretnom kulturnom nasleđu, koju je obrazovalo Ministarstvo kulture, urediće se sistem zaštite nepokretnog kulturnog nasleđa, njihov značaj, vrste, način uspostavljanja zaštite i mere zaštite, prava i obaveze vlasnika i korisnika nepokretnog kulturnog nasleđa, način i uslovi obavljanja delatnosti zaštite nepokretnog kulturnog nasleđa, finansiranje zaštite kao i druga pitanja od značaja za očuvanje nepokretnog kulturnog nasleđa.

Kako se navodi u Polaznim osnovama za izradu Nacrta zakona o nepokretnom kulturnom nasleđu, utvrđene su sledeće polazne osnove:

1. Prikaz problema u oblasti nepokretnog kulturnog nasleđa i njihovih uzroka

Nepokretna kulturna dobra predstavljaju neobnovljiv resurs i nacionalno blago svake zemlje. U Republici Srbiji, zaključno sa 2020. godinom, u Centralni registar nepokretnih kulturnih dobara upisano je 2.596 nepokretnih kulturnih dobara, od čega je oko trećine od velikog i izuzetnog značaja. Kada posmatramo strukturu upisanih NKD po vrsti, najveći deo od ovog broja čine spomenici kulture, njih 2.237. Sa druge strane, arheoloških nalazišta ima 194, dok je broj znamenitih mesta i PKIC znatno manji. Prostorno kulturno-istorijskih celina ima 86, dok je znamenitih mesta 79. Ukoliko posmatramo strukturu NKD, upisanih u Centralni registar, prema kategoriji, najveći deo čine NKD od značaja, ukupno ih ima 1.765, dok oko jedne trećine čine NKD od velikog i izuzetnog značaja. NKD od velikog značaja ima 612, dok je NKD od izuzetnog značaja 219.

Na listi Svetske baštine UNESCO ima 13 lokaliteta (u okviru pet upisa), koji su zaštićeni kao mesta od posebnog značaja za svetsku kulturu, nauku i obrazovanje. U pitanju su: Stari Ras i Sopoćani, Manastir Studenica, Srednjevekovni spomenici na Kosovu, Gamzigrad (Romulijana) - palata Galerija i Stećci - srednjevekovni nadgrobni spomenici.

Pored toga, na tentativnoj listi Svetske baštine UNESCO, odnosno nominovano za upis, nalazi se 12 predloga kulturnih i prirodnih dobara. Nominovani su: Caričin grad nadomak Leskovca, Manastir Manasija, Istorijsko mesto Bač sa okolinom, Smederevska tvrđava, Granice rimskog carstva - Dunavski limes, Negotinske pivnice, Nacionalni park Đerdap, Nacionalni park Šar-planina, Nacionalni park Tara sa kanjonom reke Drine, Specijalni prirodni rezervat Deliblatska peščara, Đavolja varoš kod Kuršumlije i Bukove šume na Kopaoniku, Tari i Fruškoj gori.

Početkom 2023. godine nominacioni dosije pod nazivom Kulturni predeo Bača predat je radi razmatranje za upis na Listu svetske kulturne i prirodne baštine UNESCO.

Zaštita nepokretnih kulturnih dobara je važna kako bi se očuvala njihova spomenička svojstva. Postojeća zakonska regulativa u oblasti zaštite i očuvanja nepokretnog kulturnog nasleđa ne uređuje brojna pitanja, a pojedina rešenja su uopštena i zastarela. Zavodi za zaštitu spomenika kulture, odnosno Republički zavod za zaštitu spomenika kulture kao Centralna ustanova zaštite nepokretnih kulturnih dobara i 13 teritorijalnih zavoda za zaštitu nepokretnih kulturnih dobara, delatnost zaštite nepokretnih kulturnih dobara obavljaju u otežanim uslovima, što se odražava na stanje pojedinih nepokretnih kulturnih dobara, koja su zapuštena i devastirana.

Zakonom o kulturnim dobrima, donetim 1994. godine, uređuje se, između ostalog, zaštita nepokretnih kulturnih dobara. U međuvremenu, brojne promene stvorile su potrebu da se ova oblast bliže uredi iz razloga što nije u potpunosti uspostavljen adekvatan regulatorni okvir neophodan za efikasno funkcionisanje sistema zaštite nepokretnih kulturnih dobara.

Zakonom o kulturnom nasleđu koji je u primeni od 6. januara 2023. godine, prestao je da važi Zakon o kulturnim dobrima ("Službeni glasnik RS", br. 71/94, 52/11 - dr. zakoni, 99/11 - dr. zakon, 6/20 - dr. zakon i 35/21 - dr. zakon), osim odredaba u delu koji se odnosi na rad zavoda za zaštitu spomenika kulture i kinoteke. Navedeno je uticalo da ova oblast i dalje bude nedovoljno uređena i neusaglašena sa savremenim standardima struke.

Osnovni preduslovi za potpuno nesmetano funkcionisanje sistema zaštite nepokretnih kulturnih dobara nisu u potpunosti ispunjeni, jer je Zakon o kulturnom nasleđu uredio samo osnove očuvanja i zaštite kulturnog nasleđa.

Nije dovoljno uređen ni način finansiranja osnovne delatnosti zavoda za zaštitu spomenika kulture, što otežava njeno obavljanje. Takođe, nije u celosti uspostavljen informacioni sistem nepokretnog kulturnog nasleđa, neophodan za njihovu zaštitu u savremenim uslovima.

Osnovni preduslovi za nesmetano funkcionisanje sistema zaštite nepokretnih kulturnih dobara nisu u potpunosti ispunjeni između ostalog iz razloga što nije dovoljno uređen način finansiranja osnovne delatnosti zavoda za zaštitu spomenika kulture, što otežava njeno obavljanje.

Teritorijalna nadležnost zavoda za zaštitu spomenika kulture u Republici Srbije nije ravnomerno raspoređena što utiče na ujednačen pristup u zaštiti nepokretnih kulturnih dobara. Sa druge strane, postoji potreba da se uredi način finansiranja njihove osnovne delatnosti. Osnovna delatnost teritorijalnih zavoda je zaštita nepokretnih kulturnih dobara. Većina teritorijalnih zavoda u svojoj nadležnosti ima teritorije više jedinica lokalne samouprave, ali u finansiranju njihove osnovne delatnosti uglavnom učestvuju samo jedinice lokalne samouprave na čijim teritorijama se nalaze sedišta ovih zavoda. Ovo je delom posledica nerešenih pitanja nosilaca osnivačkih prava zavoda za zaštitu spomenika kulture. Nedostatak sredstava za osnovnu delatnost teritorijalni zavodi delom obezbeđuju kroz druge izvore, koje karakterišu neizvesnost u ostvarivanju i neodrživost u dugom roku. Navedeno otežava obavljanje osnovne delatnosti i onemogućava planiranje i sprovođenje aktivnosti na duži rok.

Problemi u funkcionisanju sistema zaštite nepokretnih kulturnih dobara prisutni su od utvrđivanja NKD, kada su nepokretna dobra pod prethodnom zaštitom, preko vođenja evidencije o NKD i sprovođenja mera zaštite, pa do nadzora i uvida u stanje NKD. Zavodi za zaštitu spomenika kulture svoju delatnost obavljaju u otežanim uslovima, zbog nedostatka sredstava, opreme i kadrova, što se odražava i na stanje nepokretnih kulturnih dobara. Brojni su primeri zapuštenih i devastiranih nepokretnih kulturnih dobara, usled nedovoljne brige. U pitanju su kuće znamenitih ličnosti, dvorci, arheološki lokaliteti, objekti industrijskog nasleđa i slično.

Delatnost arheoloških istraživanja nije dovoljno precizno regulisana, a nedostaje podzakonski akt kojim bi se bliže uredili način, metode i standardi sprovođenja arheoloških iskopavanja i istraživanja.

Upravljanje nepokretnim kulturnim dobrima nije Zakonom o kulturnim dobrima u potpunosti definisano i regulisano zbog čega veoma često dolazi do propadanja nepokretnih kulturnih dobara, čak i nakon ulaganja u njihovu obnovu, usled nepostojanja upravljača koji bi dobio određena ovlašćenja i obaveze u pogledu načina i uslova korišćenja i upravljanja ovim dobrima.

U Zakonu o kulturnim dobrima ne postoji obaveza donošenja planova upravljanja za nepokretna kulturna dobra. U praksi, za pojedina NKD, uglavnom NKD na listi Svetske baštine UNESCO, izrađuju se planovi upravljanja. Ova praksa nastala je kao rezultat preporuke UNESCO. Planovi upravljanja predstavljaju instrument objedinjenog planiranja, zaštite, istraživanja, prezentacije i korišćenja NKD. Plan upravljanja, pored mera zaštite NKD, obuhvata i druge aspekte, važne za upravljanje NKD.

2. Ciljevi i očekivani efekti donošenja zakona

Imajući u vidu značaj i efekte nepokretnog kulturnog nasleđa u savremenom svetu koje je prepoznato i kao jedan od bitnih elemenata pokretača privrednog rasta, turističke ponude ali i bitnog uslova za razumevanje prošlosti i budućnosti jedne zemlje, neophodno je sva osnovna pitanja u vezi nastanka nepokretnih kulturnih dobara, čuvanja i zaštite kao i druga pitanja u vezi nadležnosti i rada ustanova zaštite i očuvanja nepokretnih kulturnih dobara i obaveza i prava vlasnika i držaoca, urediti zakonom, kojim će postaviti pravni osnovi za uređenje oblasti staranja, očuvanja i zaštite nepokretnog kulturnog nasleđa, a u skladu sa Zakonom o kulturnom nasleđu.

Cilj je da se obezbede osnovni preduslovi za potpuno nesmetano funkcionisanje sistema zaštite nepokretnih kulturnih dobara.

Regulisanjem načina i uslova korišćenja i upravljanja nepokretnim kulturnim dobrima i načina određivanja upravljača, kao i propisivanjem obaveze donošenja Planova upravljanja nepokretnim kulturnim dobrima uspostavlja se dugoročno upravljanje, zaštita, očuvanje, korišćenje i prezentacija nepokretnog kulturnog dobra. Na ovaj način osiguraće se efikasna zaštita nepokretnih kulturnih dobara kroz očuvanje kulturnih vrednosti, a takođe, na ovaj način ostvaruje se mogućnost njihovog održivog korišćenja, bolje promocije i prezentacije.

Uređivanje ove materije zakonom uticaće i na razvoj svesti o važnosti očuvanja nepokretnog kulturnog nasleđa za buduće generacije.

3. Osnovna načela za uređivanje društvenih odnosa u toj oblasti, uključujući i prava i obaveze subjekata na koje se zakon odnosi (polazne osnove).

Nepokretno kulturno nasleđe Republike Srbije podrazumeva tvorevine ljudske kreativnosti koje, same ili u kombinaciji sa njihovim prirodnim okruženjem, zbog njihovog istorijskog, umetničkog, arheološkog, estetskog, naučnog ili tehničkog značaja, ili zbog činjenice da su autentičan izraz kolektivne duhovnosti zajednice u kojoj su nastale, ta zajednica doživljava, nezavisno od toga u čijem se vlasništvu nalaze ili ko im je nosilac, kao zajedničku vrednost koju su joj ranije generacije poverile i koju treba i mora da neguje, promoviše i čuva za buduća pokolenja.

Ovim zakonom će se urediti, između ostalog, svrha zaštite nepokretnih kulturnog nasleđa, utvrđivanje statusa nepokretnog kulturnog nasleđa, mere zaštite, mere preventivne zaštite, mere konzervatorske zaštite, arheološka istraživanja, mere zaštite u planskim dokumentima, plan upravljanja nepokretnim kulturnim dobrima, zaštita nepokretnih kulturnih dobara od faktora uticaja na životnu sredinu, korišćenje nepokretnog kulturnog dobra, obavljanje delatnosti zaštite, finansiranje delatnosti zaštite, inspekcijski nadzor, kao i druga pitanja od značaja za ovu oblast, a koja je nužno urediti zakonom.

Zakonom će se urediti i obaveze vlasnika i korisnika nepokretnog kulturnog nasleđa, način i uslovi obavljanja delatnosti zaštite nepokretnog kulturnog nasleđa, odnosno rad ustanova zaštite nepokretnih kulturnih dobara, drugih subjekata zaštite, pravnih i fizičkih lica, prava i obaveze sopstvenika, finansiranje zaštite kao i druga pitanja od značaja za očuvanje nepokretnog kulturnog nasleđa.

Na ovaj način stvoriće se okvir da Republika Srbija sveobuhvatno uredi oblast očuvanja i zaštite nepokretnog kulturnog nasleđa.

Izvor: Vebsajt eKonsultacije, 26.10.2023.
Naslov: Redakcija