NACRT ZAKONA O IZMENAMA I DOPUNAMA KRIVIČNOG ZAKONIKA: Izvršenje kazne zatvora u kućnim uslovima u svetlu izmena KZ-a

U oktobru 2024. godine započela je javna rasprava za izmene Krivičnog zakonika (u daljem tekstu KZ), kao i Zakonika o krivičnom postupku (u daljem tekstu ZKP), odnosno izmene kako važećeg krivičnog materijalnog, tako i krivičnog procesnog prava u Republici Srbiji. U septembru 2025. godine, ponovo je otvorena javna rasprava za izmenu istih zakona (doduše samo putem slanja mejlova Ministarstvu pravde).

Iako se u tekstu Nacrta zakona o izmenama i dopunama Krivičnog zakonika pominju mnoge izmene opšteg dela krivičnog materijalnog prava, glavni akcenat je na izmenama posebnog dela krivičnog materijalnog prava, koje se odnosi na sama krivična dela. Tako, pored tendencije pooštravanja kaznene politike koja je uočljiva u našem krivičnom pravu, kroz Zakon o izmenama i dopunama Krivičnog zakonika ("Sl. glasnik RS", br. 94/2024) u naš pravni sistem uvedena su nova 3 krivična dela i to: Napad na lice zaposleno u oblasti obrazovanja i vaspitanja, Napad na lice zaposleno u zdravstvenoj ustanovi i Napad na lice zaposleno u oblasti socijalne zaštite (čl. 344b, 344v i 344g KZ). Iako je nesumnjiv društveni značaj navedenih profesija, kao i njihovih delatnika za celokupan društveni sistem, proširenje kruga zaštitnih objekata i njihova svojevrsna “lekspecijalizacija” je takođe trend koji je uočljiv u našem krivičnom pravu. Postavlja se pitanje normativno - tehničke prirode: Da li je usvajanje navedenih izmena i dopuna KZ, moglo da sačeka okončanje javne rasprave u pogledu svih ostalih izmena i dopuna, koje kroz navedeni zakon nisu usvojene, već su vraćene na javnu raspravu koja je i dalje u toku, i koja će nesumnjivo dovesti do novog donošenja Zakona o izmenama i dopunama KZ?

Valja ukazati na član opšteg dela KZ koji se, iako nije predmet aktuelnog teksta Nacrta o izmenama i dopunama KZ, često javlja u sudskoj praksi. Odnosi se na izvršenje kazne zatvora u prostorijama u kojima osuđeni stanuje, odnosno kako je to posebnim zakonodavstvom propisano -alternativne krivične sankcije.

Članom 45 stavom 3. Krivičnog zakonika ("Sl. glasnik RS", br. 85/2005, 88/2005 - ispr., 107/2005 - ispr., 72/2009, 111/2009, 121/2012, 104/2013, 108/2014, 94/2016, 35/2019 i 94/2024) propisano je da ako učiniocu krivičnog dela izrekne kaznu zatvora do jedne godine, sud može istovremeno odrediti da će se ona izvršiti tako što će je osuđeni izdržavati u prostorijama u kojima stanuje ukoliko se s obzirom na ličnost učinioca, njegov raniji život, njegovo držanje posle učinjenog dela, stepen krivice i druge okolnosti pod kojima je delo učinio može očekivati da će se i na taj način ostvariti svrha kažnjavanja.

Stavom 4. istog člana propisano je da osuđeni kojem je određeno izvršenje kazne zatvora na način predviđen u stavu 3. ovog člana ne sme napuštati prostorije u kojima stanuje, osim u slučajevima propisanim zakonom koji uređuje izvršenje krivičnih sankcija. Ukoliko osuđeni jednom u trajanju preko šest časova ili dva puta u trajanju do šest časova samovoljno napusti prostorije u kojima stanuje, sud će odrediti da ostatak kazne zatvora izdrži u zavodu za izvršenje kazne zatvora.

Opšti zakon u pogledu izvršenja krivičnih sankcija jeste Zakon o izvršenju krivičnih sankcija ("Sl. glasnik RS", br. 55/2014 i 35/2019). Ipak, kao poseban zakon u pogledu izvršenja tzv. alternativnih krivičnih sankcija u koju spada i kazna zatvora u prostorijama u kojima osuđeni stanuje (tzv. “kućni zatvor”) jeste Zakon o izvršenju vanzavodskih sankcija i mera ("Sl. glasnik RS", br. 55/2014 i 87/2018). Ovaj zakon propisuje način i tok izvršenja kazne tzv. “kućnog zatvora.

Tako, stvarno i mesno nadležni sud za izvršenje krivičnih sankcija prosleđuje presudu radi izvršenja nadležnom Povereniku Povereničke službe formiranoj pri Upravi za izvršenje krivičnih sankcija Ministarstva pravde. Ovlašćenja Poverenika i poslovi izvršenja propisani su čl. 5 i 6 Zakona o izvršenju vanzavodskih sankcija i mera, a koja se uglavnom sastoje od pripremnih radnji izvršenja krivične sankcije, od kojih se posebno izdvaja obavljanja prvog razgovora Poverenika sa osuđenim gde se on upoznaje sa pravima i dužnostima prilikom izvršenja kazne, a potom i planiranja i praćenja samog izvršenja kazne zatvora.

Nakon obavljenog prvog razgovora osuđenog sa Poverenikom, okončava se pripremna faza izvršenja kazne zatvora i prelazi se na samu fazu izvršenja kazne zatvora, koja u dobroj meri zavisi od toga da li osuđeni izvršava navedenu kaznu uz primenu mere elektronskog nadzora, ili ipak bez primene navedene mere. O datumu početka izvršenja kazne Poverenik je dužan da obavesti osuđenog, vodeći računa o prioritetu izvršenja kazne zatvora, pre svega da li preti apsolutna zastarelost izvršenja kazne, imajući u vidu da je kod navedene krivične sankcije rok apsolutne zastarelosti kratak (apsolutna zastarelost nastupa u roku od 4 godine od dana pravnosnažnosti presude).

Ipak, u praksi se često dešava da od obavljenog prvog razgovora osuđenog i Poverenika pa do samog datuma početka izvršenja kazne zatvora protekne duži vremenski period u kome iz raznih razloga osuđeni postane nedostupan Povereniku. Motivi takvog ponašanja po su, po mišljenju autora ovih redova, više olakog držanja osuđenih, nego fraudoloznog, odnosno njihove lakomislenosti koja navedenu sankciju doživljava kao neki obligacioni, ugovorni odnos koji osuđeni može da uredi sa Poverenikom, a ne postupak izvršenja krivične sankcije, koji je imperativne prirode i iza kojeg treba da stoji državni represivni aparat, što u pogledu kaznene politike može da ukaže na sam odnos osuđenih prema alternativnim krivičnim sankcijama, a što dalje i može da ukaže na sam cilj kaznene politike, odnosno kako generalnu tako i specijalnu prevenciju prema učiniocima krivičnih dela. I dok se u slučaju neodazivanja osuđenog na prvi razgovor, u roku od 3 dana od datuma koji je osuđenom određen od strane Poverenika obaveštava nadležni sud za izvršenje krivičnih sankcija, kome na raspolaganju stoje naredba za dovođenje osuđenog kod Poverenika, kao blaža mera procesne prinude, ili pak, ukoliko proizilazi da se osuđeni krije ili nalazi u bekstvu i naredba nadležnoj policijskoj upravi da za osuđenim raspiše poternicu za dovođenje kod Poverenika na prvi razgovor kao ključno pitanje postavlja se kako postupiti u situaciji kada osuđeni obavi prvi razgovor sa Poverenikom, a na datum kada treba da započne sa izvršenjem kazne zatvora u prostorijama u kojima stanuje, ne zatekne na adresi na kojoj treba da započne sa izvršenjem kazne zatvora, ili jednostavno izbegava da to učini.

Dok su u situaciji obavljanja prvog razgovora kod Poverenika ovlašćenja procesne prinude jasno propisana, Zakon o izvršenju vanzavodskih sankcija i mera ne propisuje ovlašćenja procesne prinude sudova i drugih državnih organa kada osuđeni treba da se dovede na samu adresu na kojoj treba da započne sa izvršenjem kazne zatvora. Zakon o izvršenju vanzavodskih sankcija i mera, kao “leks specijalis” u svojoj primeni u čl. 1 st. 2 upućuje na shodnu primenu Zakona o izvršenju krivičnih sankcija za one pravne odnose i situacije koje on ne reguliše. Zakon o izvršenju krivičnih sankcija u čl. 57 i 58 propisuje postupak donošenja naredbe za dovođenjem osuđenog i naredbe za raspisivanjem poterenice za dovođenjem osuđenog u nadležni zavod za izvršenje krivičnih sankcija. Ipak, po mišljenju autora ovih redova, shodna primena ovih odredaba Zakona o izvršenju krivičnih sankcija koji reguliše izvršenje zavodskih sankcija je neadekvatna na vanzavodske i to isključivo zbog razloga operativne prirode. Dok kod izvršenja zavodskih sankcija postoje zavodi, koji osuđenog po lišenju slobode mogu tokom celog dana da prime na izvršenje kazne, kod vanzavodskih sankcija to nije slučaj. Poverenik ima radno vreme, a takođe je i udaljen od adrese na kojoj osuđeni treba da započne sa izvršenjem kazne zatvora, pa ukoliko u momentu lišenja osuđenog nije u mogućnosti da ode na adresu na kojoj osuđeni stanuje, navedene naredbe se ne mogu izvršiti a osuđeni se mora pustiti na slobodu, čime je u velikom broju slučajeva popunjavanje navedene pravne praznine tako što će se osuđeni dovesti na adresu na kojoj stanuje bez efektivnog dejstva.

Sa druge strane, da bi se izvršenje kazne zatvora u prostorijama u kojima osuđeni stanuje funkcionalno nadležan sud zamenio u izvršenje kazne u zavodskim uslovima neophodno je da osuđeni započne sa izvršenjem kazne zatvora u prostorijama u kojima stanuje, što eksplicitno proizilazi primenom prethodno citiranog čl. 45 st. 4 KZ, gde se navodi da će osuđenom biti zamenjeno izvršenje kazne zatvora ukoliko samovoljno napusti prostorije u kojima stanuje jednom u periodu dužem od 6 sati ili pak dva puta u periodu do 6 sati.

Stoga, imajući u vidu da postoji pravna praznina u pogledu izvršenja kazne zatvora u prostorijama u kojima osuđeni stanuje i to od momenta kada obavi prvi razgovor sa Poverenikom pa do momenta započinjanja izvršenja kazne zatvora (nakon čega je u slučaju ispunjenosti jednog od dva uslova propisanih čl. 45 st. 4 KZ načelno moguće zameniti način izvršenja kazne zatvora) postavlja se pitanje kako popuniti navedenu pravnu prazninu.

Jedan od odgovora na to pitanje bio bi da se pokuša sa primenom analogije kao vida tumačenja odredbe čl. 45 st. 4 KZ. Iako je analogija načelno nedopuštena u krivičnom pravu, ipak upotreba analogije nije sasvim isključena. Nesumnjivo je da u krivičnom pravu nije moguća primena pravne analogije (koja se odnosi na to da se krivično delo ili kazna stvore pozivanjem na opšti pravni poredak, duh zakona itd.) što su kroz neka rešenja sudovi pokušali da urade u navedenoj situaciji pozivajući se na specijalnu prevenciju ili pak generalnu prevenciju. Sa druge strane, krug zakonske analogije u kojima ona nije dopuštena odnosi se na: 1) zabranu one analogije kojom se stvara novo krivično delo primenom krivičnog propisa kojima se reguliše najsličniji slučaj, 2) zabranu da se analogijom stvaraju novi kvalifikovani oblici nekog osnovnog krivičnog dela (npr. proglašavanjem neke okolnosti kvalifikatornom i koja kao takva nije predviđena kod tog krivičnog dela, ali je ista ili slična sa nekom kvalifikatornom okolnošću predviđenom kod nekog drugog sličnog ili srodnog krivičnog dela, 3) zabranu da se tumačenjem po analogiji kazna pooštri (ili izvršenje kazne zatvora, prim. aut). U drugim slučajevima, primena analogije u krivičnom pravu načelno je dopuštena. Stoga, primena analogije na zakonski tekst čl. 45 st.4 KZ nije dopuštena.

Sledom prethodno navedenog, kada u opisanoj situaciji nije moguće otkloniti pravnu prazninu koja nastaje u izvršenju kazne zatvora u prostorijama u kojima osuđeni stanuje, ni shodnom primenom odredaba drugog zakona, niti ekstenzivnim tumačenjem, kao ni analogijom kao rešenje nameće se izmena zakonskog teksta čl. 45 st.4 KZ u pogledu zamene načina izvršenja kazne zatvora iz vanzavodskih u zavodske i to tako što će se pored već postojećih uslova i to ukoliko osuđeni samovoljno napusti prostorije u kojima stanuje jednom u periodu dužem od 6 časova i u periodu dva puta do 6 časova dodati i da će se izvršenje kazne zatvora u vanzavodskim uslovima zameniti u zavodske ukoliko se ne odazove kod Poverenika na prvi razgovor i obavi druge radnje propisane posebnim zakonom.

Na navedeni način uticalo bi se na same osuđene da saradljivije pristupaju izvršenju alternativnih krivičnih sankcija, a samim tim indirektno bi pojačalo kako specijalnu prevenciju kod osuđenih, tako i generalnu prevenciju što jeste osnovni cilj kažnjavanja, a i samog izvršenja krivičnih sankcija.

Izvor: Vebsajt Asocijacije sudijskih pomoćnika, Aleksandar Marjanović, 30.09.2025.
Naslov: Redakcija